2017 Ceza Finansmanı Yasası ile HMRC’ye verilen yetkilerin etkili bir şekilde uygulanmadığı eleştirileri yapılıyor.

Vergi ve Gümrük Dairesi HMRC, şirketlerin ödemekle yükümlü oldukları kurumlar vergisini kaçırmayı engellemek amacıyla altı yıl önce çıkarılan yasa kapsamında tek bir şirkete bile ceza kesmedi. HMRC’nin cezai yaptırım yetkilerini kullanmayarak kurumlar vergisi kaçakçılığına karşı caydırıcılığını zayıflattığı uyarısı yapılıyor.

2017 Ceza Finansmanı Yasası, vergi kaçakçılığına olanak sağlayan işletmelerin kovuşturulmasını kolaylaştırmış, şirketlere kesin sorumluluk getirmişti. Yasa kapsamında şirket cezai bir suçlamadan kaçınmak için kabahati bilmediğini iddia edemiyor ve mahkûmiyet için savcıların kasıt kanıtlaması gerekmiyor. Ancak şirketler, vergi kaçırmaya karşı makul prosedürlere sahiplerse cezadan kaçınabiliyor.

Nisan 2016’da, şirketlerin ve zenginlerin vergi cennetlerinden nasıl faydalandığını ortaya koyan Panama Belgeleri’nin sızdırılmasına cevaben, dönemin başbakanı David Cameron “Mevcut mevzuat uyarınca vergi kaçakçılığına yardımcı olan bir şirketi kovuşturmak zor. Ama biz bunu değiştireceğiz” diyerek yeni düzenleme için ilk adımları atmıştı.

Ancak eleştirmenler, tek bir şirkete bile suçlama yöneltilmemesinin, mevzuat üzerinde ciddi şüpheler yarattığını söylüyor. Tax Policy Associates’in kurucusu Dan Neidle, “Hiç kullanmadığınız bir caydırıcı unsur, caydırıcı değildir. Elinizdeki cezai araçları kullanmazsanız, hileyi kaçırmış olursunuz” dedi.

HMRC’den bir sözcü ise amacın, kuruluşları vergi kaçakçılığını durdurmak için önleyici tedbirler almaya teşvik etmek olduğunu ve bunu başardıklarını söyledi. Şu anda yürütülen 11 soruşturma olduğunu ve 24 olası vakayı daha incelediğini, daha önce incelenen 94 dosyanın ise reddedildiğini bildirdi.

Yolsuzlukla mücadele ve sorumlu vergi konusundaki karma komisyonun başkanı Milletvekili Margaret Hodge, “Hayat pahalılığı krizinin tam ortasındayız ve vergi kaçakçılığı her yıl ekonomimize milyarlarca dolara mal oluyor. Bu nedenle HMRC’nin vergi kaçakçılığına yol açan tek bir kişi hakkında bile dava açmamış olması dehşet verici” dedi. Hodge, bu durumda yasanın “kağıttan kaplan” işlevi gördüğünü söyledi.

TaxJustice UK direktörü Robert Palmer’a göre HMRC, vergi kaçırma nedeniyle kaybedilen paranın kovuşturma yerine sivil uzlaşma yoluyla telafi edilmesine öncelik veriyor. Palmer bu duruma gerekçe olarak da zengin ve güçlü rakiplere karşı dava açmanın riskli ve maliyetli olduğunu öne sürüyor.

Kurumlar vergisi, kârı 50 bin sterlinin altında olan şirketler için %19, kârı 250 bin sterlinin üzerinde olanlar için %25 oranında uygulanıyor. Aradaki dilimler içinse kademeli artış söz konusu.

Zenginlerin vergiden kaçınmak için servetlerini vergi cenneti olarak bilinen yerlerde ‘off-shore’ hesaplarda saklamak da dahil olmak üzere birçok yönteme başvurduğu bilinen bir şey. Emekçilerin ödediği gelir vergisi ise ücretleri ellerine geçmeden önce kaynağında kesiliyor, yani vergi kaçırma gibi bir durum söz konusu olmuyor. Emekçiler ayrıca sınırlı gelirlerine oransal olarak katma değer vergisi (VAT), petrol, içki ve sigara gibi ürünlere uygulanan diğer vergilerin yükünü daha fazla üstleniyor.

HMRC’de vergi yolsuzluklarını takip etmek üzere çalışan insan sayısı, sosyal yardım ödeneklerini düzenleyen Çalışma ve Emeklilik Bakanlığı (DWP) bünyesinde çalışan ve sosyal yardım alanların kriterlere uyup uymadığını tespitle görevlendirilenlerin sayısından çok daha az.

2022/23 mali yılı itibarıyla Britanya’nın toplam vergi gelirleri 1 trilyon 27 milyar sterlin oldu. Bunun içinde ilk dört sırada şu vergiler yer aldı: Bireysel kazanca uygulanan gelir vergisi 250 milyar, sigorta primi (NationalInsuranceContribution) 178 milyar, VAT 162 milyar ve kurumlar vergisi 86 milyar sterlin.

Joseph Rowntree Foundation (JRF) adlı kuruluşun son raporuna göre, Britanya’da 14,4 milyon insan yoksulluk içinde yaşıyor. Yoksulluktan kurtulmak son 20 yılda çok daha zorlaştı.

Britanya’da yoksulluk araştırmalarıyla bilinen Joseph Rowntree Foundation (JRF), artan hayat pahalılığı nedeniyle 2021-22’de yoksulluk sınırının altında gelire sahip olanların sayısının bir milyon artarak 14,4 milyona yükseldiğini ortaya koydu. Vakıf, bunların 6 milyonunun ‘derin yoksulluk’ içinde yaşadığını ve yoksulluktan kurtulmaları için gelirlerinin iki katından fazla artması gerektiğini söylüyor.

2024 yılı raporunu yayınlayan kuruluş, yoksulluktan kurtulmanın son 20 yılda önemli ölçüde zorlaştığını ve 2010 yılından bu yana, Muhafazakâr Parti hükümetleri döneminde, yoksullukla mücadelede ilerleme kaydedilmediğini vurguladı.

Raporda, enerji faturaları ve temel ihtiyaç maddelerinin fiyatlarının hızla artmasıyla 2021-22’de Britanya’da nüfusun %22’sinin yoksulluk içinde olduğu; bunun 4,2 milyonu çocuk ve 2,1 milyonu emekli olmak üzere toplam 14,4 milyon kişiye denk geldiği belirtiliyor.

Konut giderlerinden sonra medyan gelirin %60’ının altında gelire sahip bir hanede yaşayan insanlar yoksulluk sınırının altında kabul ediliyor.14 yaşından küçük iki çocuklu bir çift için yoksulluk sınırı 21.900 sterlin olarak kabul edilirken, 14.600 sterlinin altındaki gelir ‘derin yoksulluk’ olarak tanımlanıyor. Rapora göre her 10 çocuktan 3’ü yoksulluk içinde yaşıyor: 2020- 21 döneminde çocukların yüzde 27’si yoksulluk içindeyken, bu oran 2021-22’de yüzde 29’a yükseldi. Tek ebeveynli ailelerde yaşayan çocukların yüzde 44’ü yoksulluk içinde.

Son verilerin analizi, yoksulluk içindeki ortalama bir kişinin, yoksulluk sınırının %29 altında bir gelire sahip olduğunu ve 1990’ların ortalarında %23 olan farkın arttığını gösteriyor. Derin yoksulluk içindeki insanların ortalama geliri ise yoksulluk sınırının %59 altında.

14 yaşın altında iki çocuğu olan yoksul bir ortalama çiftin, yoksulluk sınırına ulaşmak için yılda 6.200 sterlin ek gelire, derin yoksulluk içinde olan bir çiftin ise yoksulluk sınırına ulaşabilmesi için 12.800 sterlin ek gelire ihtiyacı var.

Rapor, yoksulluğun 1980’lerde Margaret Thatcher döneminde hızla arttığını, 1990’ların ortalarında tüm nüfusun yaklaşık dörtte birine ulaştığını ve o zamandan bu yana yüksek seyrettiğini belirtiyor. Bu, Thatcher’ın neoliberal politikaları hayata geçirdiği, özelleştirmeleri hızlandırıp sosyal devleti küçülttüğü döneme denk geliyor. 1997’deTonyBlair’in İşçi Partisi yönetiminin ilk yarısında düşen yoksulluğun 2005’ten sonra tekrar yükselmeye başladığı vurgulanıyor.

Muhafazakârların 2010 yılında yeniden iktidara gelmesinden bu yana yoksulluğun neredeyse hiç değişmediğini belirten rapora göre, o tarihten bu yana her yıl yoksulluk oranı %20 ila %22 arasında seyrediyor. JRF’nin CEO’su Paul Kissack, “Son yirmi yılda yoksulluğun daha da derinleştiğini ve giderek daha fazla ailenin yoksulluk sınırının altına düştüğünü gördük” dedi ve ekledi:

“Gıda bankalarının kullanımındaki artıştan evsiz ailelerin sayısındaki artışa kadar, yoksulluk belirtilerinin etrafımızı sarması şaşırtıcı değil. Bu büyük bir sosyal başarısızlık, hem ahlaki hem de mali bir sorumsuzluktur. NHS gibi kamu hizmetleri üzerindeki baskıları arttırırken, zorluk içinde yaşayanların onuruna hakarettir. Bu değişebilecek ve değişmesi gereken bir durum.”

Raporda, bunun için siyasi partilerin sorunu acilen ele alması gerektiği vurgulanıyor. Ancak iktidarı ve muhalefeti ile bu değişimi sağlayacak siyasi iradenin olmadığı, tercihlerin yoksullar ve emekçiler lehine değil, büyük sermayenin karlarını artırması yönünde kullanıldığı görülüyor. Ayrıca ekonomik veriler de iç açıcı bir tablo sunmuyor: Britanya’nın 2023 yılı büyüme oranının sıfıra yakın olması, bu yıl ise iyimser bir tahminle yüzde 0,9 civarında büyüme kaydetmesi bekleniyor.

Geride bıraktığımız ayın önemli gelişmelerinden biri açıklanan sonbahar kamu bütçesiydi. Nisan’da başlayan her mali yıl ortasında yapılan açıklamaların bu yılki versiyonu azgın bir hak saldırısı ve kesinti programı izlenimi vermekten çok, kamuoyunda tartışılması yoğunlaşan yaklaşan seçimleri gözeterek yapılan bir kamu bütçesi planı oldu. 22 Kasım’da parlamentoda yaptığı açıklamayla bütçeyi ayrıntılandıran maliye bakanı Jeremy Hunt, sözlerine “enerji faturalarında ailelere destek olduk, borçlanmayı düşürdük ve enflasyonu yarıya indirdik” dönemsel nakaratıyla başladı.

Açıklamasının başlangıcında ayrıca hükümet olarak hedeflerinin büyük devlet harcamalarından ve yüksek vergilerden kaçınmak ve yerine “sıkı çalışmayı mükâfatlandırmak” olduğunu da vurguladı. Muhalefete yönelikmiş gibi görünse de bu dönemde yükselen halk tepkisine yaklaşımını örnekleyerek Hunt, greve çıkan emekçilere ve sendikalara “ücret artışı” vermedikleriyle övündü: daha şimdiden sulandırılmaya başlayan muhalefetin “yeşil refah planı”nı eleştirerek, £28 milyar borç peşine düşmeyeceklerini ve doğal gaz ve petrol arayışlarına son vermeyeceklerini söyledi.

Hunt, önümüzdeki dönem halka yönelik kamu hizmet ve haklarına dair hükümet bütçe planlarını açıklamaya geçmeden önce, İsrail’deki gelişmelerle ilgili olarak dayanışma
mesajları gönderdi ve Yahudilere karşı ırkçılıkla mücadele için £7 milyon ayrıldığını açıkladı. Daha sonra da üç bölüme ayrıldığını söylediği bütçeyi açıkladı: ekonomik
öncelikler, büyümeye dair alınan önlemler ve çalışmanın doğru biçimde ödüllendirilmesi.

Enflasyon, Sosyal Yardımlar ve Emeklilik

Hunt, açıklamalarını ekonomik gidişatın olabildiğince iyi gittiği ve partisinin bundan bizzat sorumlu olduğu havası yaratmaya çalışarak açtı. Başbakan’ın hedeflerinden olan enflasyonun yarıya indirilmesi, ekonomik büyümenin hızlandırılması ve kamu borcunun düşürülmesine yönelik önemli ilerlemeler kaydettiklerini vurguladı. Enflasyonu %11.1’den %4.6’ya düşürdüklerini söyledi.

Pandemi ve uluslararası enerji piyasalarındaki çalkantılı durumu gerekçe göstererek enflasyonun tırmanmasında önceki Muhafazakâr hükümet politikalarının sorumluluğunu göz ardı ederken, şimdi ise düşüşüyle övünen Hunt’ın ‘iyimser’ tahminlerine Office for Budget Responsibility (OBR) verileri kaynak olarak gösterildi: enflasyonun 2024sonuna doğru %2.8’a düşmesi beklenirken, Merkez Bankası hedefi olan %2 dolaylarına ancak 2025 ortalarında düşeceğini kaydetti. OBR’a göre bu da faiz oranlarının 2028’e kadar %4 dolaylarında seyretmesine neden olacak. Ama bu geçen bahar konuyla ilgili yapılan %3 tahmininden yüksek.

Bu örnekte de görüldüğü gibi, OBR ve Hunt’ın bu tahminlerinin tahminler arasında birer tahmin oldukları göz önünde bulundurularak bir yana bırakıldıklarında, gidişatın hiç de iddia edildiği gibi olmadığını aynı zamanda duruma yönelik Hunt’ın kendisinin açıkladığı destek paketi de gösterdi. İçerisinde Universal Credit olmak üzere sosyal yardımların tümünün, bu Eylül enflasyon oranı olan %6.7 oranında, Nisan 2024’den itibaren artacağı; ve yine kira nedeniyle yoksulluk çeken kesimlere yönelik, belediyelerin idare ettiği yerel konut yardımlarının yükseleceği konuyla ilgili açıklamalardandı. Bunun bazı haneler açısından yılda ekstra £800 konut sosyal yardımı anlamına geldiğini de ihsan etti Hunt.

Güç kaybederek iktidara tutunmaya çalışan hükümet partisinin halk içindeki desteğini planladığı bir seçim öncesi tazelemeye yönelik söylem diğer açıklamalarda da sürdü. Tütün fiyatlarında planlanan artışa rağmen pub’larda satılan alkol vergilerinin aynı seviyede devam etmesi açıklaması bu tür popülist bir açıklamaydı. Hunt, yine halkın sorunlarına duyarlılık kılığına sokulan sosyal yardımlardaki artışın enflasyonla orantılı olduğu görüşünü, emeklilik fonları açısından da vurguladı ve %8.5 dolayında artış olacağını duyurdu Sosyal yardım alanların 18 ay içerisinde iş bulmadıkları takdirde staj almaya zorunlu bırakılacakları da yine açıklanan önlemlerdendi.

Ücretler, Çalışma ve Ekonomik Gidişat

Hunt önceden de duyurulduğu gibi “ulusal yaşam ücreti”nin önümüzdeki Nisan’dan itibaren saatte £11.44’e çıkacağını ve bu uygulamanın 21 yaşında olanları da içereceğini yineledi. Ücretlerle ilgili vergilerle ilgili olarak da çalışanların sosyal sigorta katkılarını %12’den %10’a indirdiğini, ortalama ücret alanlar için bunun yılda £ 450 civarında bir tasarruf olacağını da sözlerine ekledi. 28 milyon çalışanı ilgilendiren bu indirim 6 Ocak 2024’den itibaren yürürlüğe girecek.

Hunt’ın Muhafazakâr iktidarı icraatı olarak lanse etmeye çalıştığı sözde ekonomik ilerleme ve başarıların işçi ve emekçiler açısından sonuç ve yansımaları bunlarla sınırlı olmaktan kurtulamadı. Konuyla ilgili olarak Hunt’ın yaptığı iyimser ekonomik büyüme ve gidişat tahminleri kadar bütçe önlemlerinin kamu hizmetleri harcamalarında £19 milyar kesinti anlamına geldiğini söyleyen OBR tahminleri de bunu yeterince özetliyor. Başarıların tablosu olarak Hunt ulusal borcun dönem sonunda GSMH’nın %94’ü olacağını da açıkladı. OBR tahminlerine göre bütçe açığı GSMH’nın %4.5’i dolayında; geçen Mart OBR bunun %5.1 ya da £132 milyar olduğunu ve durumun önümüzdeki beş yıl içerisinde değişmeyeceğini tahmin ettiğini açıklamıştı. Bu anlamda hükümetin ekonomik gidişat konusundaki tahminlerine ve harcamayı nasıl sermayeden yana kullanacağına kısaca bakmak da gerekiyor.

Bakan Hunt, OBR verilerinin ekonominin bu yıl %0.6, gelecek yıl ise %0.7 büyüyeceğini ve bunun ekonomiyi pandemi öncesinden %1.8 büyüteceğini söyledi. Son tahminlere göre de GSMH 2025’te %1.4, 2026’da %1.9, 2027’de %2 ve 2028’de %1.7 büyüyecek. Mart’ta OBR bu yıl ekonominin %0.2 dolayında küçülmeden sonra 2024’de %1.8, 2025’te %2.5 ve 2026’da %2.1 oranında büyüyeceğini tahmin etmişti. Önceden de belirtildiği gibi bu tahminlerin öznel doğası bir yana Hunt’ın da belirttiği, Britanya ekonomisinin bu tablosunun G7 ülkeleri arasında bir istisna olması, konuyla ilgili lanse edilen iyimserliğin ne kadar samimi olduğunu gösteriyor. Kaldı ki Hunt’ın nakarat haline getirdiği bütçeyi oluşturan 110 önlemle de, ekonomik durumun üstesinden gelmenin yolu olarak da seçimin işletmelere yatırımların artırılması lehine yapılmış olması da yine aynı şey.

Hunt bu bütçede daha fazla çalışma, ‘üretkenliği artırma’, enflasyonu gelecek yıl düşürmek ve GSMH’yı artırmak üzere sermayedarlara da şunları sundu: işletmelerde bilgisayar ve makine giderlerinin vergiden muaf tutulmasının kalıcılaşması, GSMH’nın %1’i oranında işletmelere yatırımlar yapılması, kendi işyeri olanların (self-employed) vergilerinin azaltılması, ve konaklama, perakende ve eğlence sektörlerinde toplam £4.3 milyar tasarrufa yol açacak business-rate kesintileri… Hunt aynı zamanda imalat sanayine £4.5 milyar yatırım yapılacağını, Britanya’ya yapılan dış yatırımlarla ilgili düzenlemelere gideceklerini, Wrexham, Manchester yanında doğu ve batı Midlands’ta “yatırım bölgeleri” kurulacağını da açıkladı.